W listopadzie 2023 roku weszły w życie duże zmiany w prawie spadkowym. Omówimy najważniejsze z nich.
Do niedawna rodzice musieli uzyskać zgodę sądu opiekuńczego, aby móc złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu swojego dziecka. Teraz wystarczy, że rodzic złoży oświadczenie przed notariuszem lub w sądzie, bez uprzedniej zgody sądu opiekuńczego. Nadal jednak jest konieczne uzyskanie zgody sądu, gdy dziecko jest powołane do dziedziczenia w pierwszej kolejności po jednym z rodziców, zgody udziela wówczas sąd spadku, a nie – jak dotychczas- sąd opiekuńczy. Celem zmiany jest zmniejszenie liczby spraw wpływających do sądów opiekuńczych i usprawnienie postępowań spadkowych.
Art. 101 § 4 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi:„Jeżeli dziecko jest powołane do dziedziczenia wskutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu dziecka przez rodzica, któremu w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, gdy jest dokonywana za zgodą drugiego z rodziców, któremu również w tym zakresie przysługuje władza rodzicielska, albo gdy jest dokonywana wspólnie, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego albo, w przypadkach wskazanych w art. 6401 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, sądu spadku – jeżeli spadek odrzucają inni zstępni rodziców tego dziecka. W braku porozumienia rodziców stosuje się przepis § 3. “;.
,Art. 6401 Kodeksu postępowania cywilnego stanowi: „Zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydaje sąd spadku. Z chwilą wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności, o której mowa w § 1, złożony do sądu opiekuńczego, przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi spadku.”
Zmieniły się również zasady dziedziczenia ustawowego w sytuacji, gdy powołani do spadku są dziadkowie spadkodawcy Zgodnie z art. 934 k.c. w nowym brzemieniu jeżeli któryś z dziadków spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom w równych częściach. Natomiast jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyje, jego udział spadkowy przypada jego dzieciom (czyli wnukom spadkodawcy), a jeśli nie mają one prawa do spadku, to udział ten może przypaść pozostałym dziadkom.
Wyłączeni z dziedziczenia będą dalsi zstępni dziadków spadkodawcy – cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia.
Nastąpiła również istotna zmiana w terminie złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego dziedziczenia. Obecnie do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczające będzie złożenie przed upływem 6 miesięcy wniosku do sądu o odebranie tego oświadczenia.
W art. 1015 k.c. po § 1 dodane zostały § 11 i 12 w brzmieniu:
,, § 11. Do zachowania terminu, o którym mowa w § 1, wystarcza złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
§ 12. Jeżeli złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zezwolenia sądu, bieg terminu do złożenia oświadczenia ulega zawieszeniu na czas trwania postępowania sądowego w tym przedmiocie. “;
Nowe przepisy znacząco rozszerzyły też zakres sytuacji umożliwiających uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. W art. 928 K.c. w § 1 dodano pkt 4 i 5, który stanowią, że : „Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli: uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową; uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka. ”
Ustawodawca posłużył się pojęciem uporczywości w art. 1008 pkt 3 k.c. zgodnie z którym spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Wola spadkodawcy jest zatem jednoznacznie wyrażona w testamencie, ustawodawca wymaga również, aby przyczyna wydziedziczenia wynikała z testamentu. Tymczasem art. 928 §1 pkt 4 i 5 k.c. otwierają możliwość doprowadzenia do wydziedziczenia spadkodawców, zasadniczo z tej samej przesłanki, względem których spadkobierca takiej decyzji nie podjął. Art. 930 k.c. wyklucza uznanie spadkobiercy za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Powstaje zatem do rozstrzygnięcia czy brak sporządzenia testamentu przez spadkodawcę w sytuacji opisanej w art. art. 928 §1 pkt 4 i 5 k.c. nie powinien być traktowany jako właśnie przebaczenie. Na to pytanie będzie udzielana odpowiedź w orzecznictwie i w doktrynie, należy się spodziewać, że wobec tak nieprecyzyjnie sformułowanych przepisów konieczne będzie zajmowanie stanowiska przez Sąd Najwyższy.
Nową regulację należy ocenić zatem negatywnie, nie tylko zaostrzy ona rodzinne spory, ale również wydłuży postępowania spadkowe.
Istnieje również inne niebezpieczeństwo. Na podstawie art. 929 k.c. legitymację do żądania uznania spadkobiercy za niegodnego ma każdy, kto ma w tym interes. Zgodnie z art. 935 k.c. jest to również gmina lub Skarb Państwa, bo uznanie spadkobiercy za niegodnego powoduje skutek taki, jak gdyby nie dożył on otwarcia spadku, a co za tym idzie – jeżeli nie ma nikogo innego – przejęcie spadku przez któryś z tych podmiotów. Nowe przepisy otwierają przed tymi podmiotami zupełnie nowe możliwości przejmowania majątków, w szczególności nieruchomości.